Nga Armir SHKURTI
Pa asnjë mëndyshje Ismail Kadare e ka patur hak çmimin Nobel për Letërsinë, por kjo duhej të kish ndodhur herët, në çerekun e fundit të shekullit të kaluar. Dhe jo për gjithë krijimtarinë e tij. Natyrisht ajo është e bukur dhe ai i talentuar, por përmasat “gjigand”, “kolos”, “gjeni” e të tjera kësisoj ndodhin për shkak të përmasave të vogla të atij që gjykon e jo atij që shkruan.
Në detin e madh të letërsisë botërore Kadareja ynë u lëshua që në agim të viteve ’90 e u pëlqye. Por deri në masën e “të mirit”, “shumë të mirit”, por jo të nobelistit. Sepse matanë, përmasat e atyre që gjykojnë si dhe atyre përreth atij që shkruan, janë krejt të tjera nga tonat.
Por unë vërtet besoj se ka patur një çast në karierën e shkrimtarit tonë të madh të realizmit socialist që është mëkat që s’ia kanë dhënë atë viran Nobel. Dhe ky është rasti i romanit “Dimri i madh”. Aty Kadareja meriton të quhet gjeniu i realizmit socialist për shkak se ka prodhuar neorealizmin socialist.
Me a pa dashje, këtë nuk e di njeri. Por e vërteta është se Dimri i madh është unik në kufijtë e realizmit socialist, saqë , për mendimin tim modest, mund të quhet e vetmja vepër e neorealizmit socialist. Në Shqipëri po një herë. Mbase edhe në gjithë Lindjen komuniste.
Arti i realizmit socialist kishte kritere të përcaktuara qartë dhe parime strikte. Sot e kësaj dite dimë njerëz konkretë që kanë shkuar në litar e të tjerë që janë rrënuar burgjeve për shkak se kanë rrëshkitur tej sinoreve. Arti i realizmit socialist mbeti mjet i fuqishëm dhe tejet i rëndësishëm i propagandës dhe formimit të “njeriut të ri”, ndaj dhe pushteti dhe udhëheqja ishin skajshëm të ndjeshëm ndaj çdokujt që mund të luate qoftë edhe një fije nga shinat.
Dimri i madh u bë i famshëm në fakt edhe prej “goditjes” që mori nga Enveri. U tha se udhëheqësi kishte vrejtje. E ku ka reklamë më të madhe në botë se kaq? Një diktator ka vëretje për një libër? E kush nuk do ta lexonte atë libër! Miq e armiq. Natyrisht po aq lexuan edhe ripunimin me titullin “Dimri i madh”. Po ç’i bëri Enverit shkrimtari?
Asgjë, përveç lartësimit. Por le të mbetemi tek ajo që unë modestisht e quaj “neorealizmi socialist”.
Realizmi socalist kishte detyrim një hero pozitiv, i cili sakrifikonte jetën për komunizmin. Nga Gorki e këtej kështu është…përveç Dimrit të madh. Aty kemi, për herë të parë, dy heronj pozitivë: Enver Hoxha dhe Besniku, përkthyesi. Ç’them unë, heronj! Titanë, Atlasë të mitologjisë greke. I vetëm kundër 80 tradhëtarëve të komunizmit Enveri mbajti mbi supe qiellin e kuq stalinist, i vetëm. Sakrificë më sublime se kaq vështirë të gjesh në letërsinë botërore të realizmit socialist. Dikush jep jetën për idealin, një tjetër fal jetën e fëmijëve, por i vetmi që lufton globalisht kundër tradhëtarëve të marksizëm – leninizmit është ai Enveri që ka skalitur Ismail Kadare në librin e tij. Forca e artit! Të bën ta dashurosh, mor pse jo ta adhurosh këtë superhero që, faqe gjysmës së globit që tradhëtoi idealin, lufton e bëhet gati të paguajë çdo çmim për shkak të izolimit. Natyrisht, në jetën reale atë çmim e paguam ne të tjetër, por kur e lexon në libër të dhimbset Enveri, sepse ai po sakrifikon diçka më të madhe se jetën: po sakrifikon mënyrën e jetesës. Jo Krishti por Enveri është në këtë rast rruga, e vërteta, jeta. Në këtë Ungjill sipas Kadaresë, Ecce Homo! Ai që mbart kryqin për të gjithë ne. Ai që sakrifikohet për komunizmin. Heroi mistik i bëmave profetike e njëkohësisht mbinjeriu i Niçes. Ai, Enveri!
Çka është për Nobel në këtë kryevepër të realizmit socialist është heroi i dytë. Besniku. Nga intelektuali diktaturat në Shqipëri kanë patur e kanë një fobi të përjetshme. Ismaili ynë e çon deri në skaj intelektualin tonë: përkthyes! Këta kanë qenë më të dyshimtët nga të gjithë, për shkak se gjuhët e huaja, pra bota, ishin rreziku i parë e më i madh. Prej andej vinte dekadenca, reaksioni, sulmi, rreziku. Kaq do të mjaftonte, por shkrimtari e çon tutje fare, në vijë të zjarrit, në mbledhjen e 81 partive! E ku kishte rast më artë për një intelektual të rrahur me kulturën e huaj që, kur të shihte se gjithë bota ishte kundër Enver Hoxhës, të dezertonte i pari? Kushdo do ta bënte, përveç dishepujve e shenjtorëve. Ç’do të qe Jezusi pa apostojt? Pa Pjetrin, Gjonin, Mateun, Palin….edhe pa Judën? A do kish kuptim ringjallja e Krishtit pa Shën Thomain që vendos gishtin në plagën e hapur të Mesisë për të besuar se ai qe ngritur prej së vdekuri? A do ta besonim ne plotësisht që një Enver – Titan kishte mundur 80 dragonj, nëse një intelektual i formuar me kulturë botërore nuk do ta adhuronte dhe nuk do të zhytej me mish e me shpirt në “fenë” e kuqe, të Mesisë – Enver?
Por nuk mbaron këtu. Po të qe se Besniku do të qe vendosur në libër thjesht për të forcuar e lartësuar figurën e heroit kryesor, kjo do të qe thjesht një gjetje artistike e aq. Por mjeshtërisht Besniku është hero më vete dhe për një lexues jashtë kontekstit shqiptar duket se libri i kushtohet atij. Bashkudhëtimi me Enverin është i shkurtër, por fati i pandarë. Madje kur nuk është më pranë udhëheqësit fizikisht përkthyesi është më pranë se kurrë dhe pikërisht këtu kthehet në hero, po aq të madh sa i pari. Ky madje bën një sakrificë shumë më të madhe se jeta: sakrifikon jetën private! Ndahet nga e fejuara sepse nuk e gjen të virgjër…. në botkuptim. Në betejën mitologjiko – biblike të Enverit të Moskë Besniku u trondit për mirë. Ç’mbetje e dhjamë që i kish mbetur nga konteksti mikroborgjez, me shfaqje të huaja që vetvetiu i mbijnë një intelektuali me gjuhë të huaja, iu tretën si kripa në ujë dhe erdhi po aq proletar e bolshevik sa udhëheqësi. Ndarja nga e fejuara në atë kohë ka qenë fundi i botës për shkak të presionit të familjes, miqësisë dhe shoqërisë. Po edhe sot, nuk është hap i thjeshtë, për shkak të rëndësisë emocionale dhe traumave që sjell pas. Ama Besniku qe gati të sakrifikojë, të shkatërrojë krejt të ardhmen e tij dhe të një vajze të mirë, por jo aq bolshevike sa ai, për një çështje shumë të madhe, për atë që udhëheqësi na sakrifikoi të gjithëve ne.
Nuk është thjesht guxim artistik. As talent apo gjeni në thurjen e gërshetit artistik të kryeveprës së tij. Por është një kryevepër e pashembull të paktën në letërsinë shqipe të periudhës së komunizmit, për të cilën autori duhej të kish marrë atë Nobel. Por kohët kanë ndryshuar, po ashtu edhe konteksti. Mbase duhet një gjetje e re, e pakonsumuar deri më sot, në kohën dhe kontekstin e ditës.
